“Nhức nhối quyền tác giả giữa bối cảnh thông tin số”

Luật sư Nguyễn Thanh Hà – Chủ tịch Công ty Luật SB Law, là chuyên gia hàng đầu trong lĩnh vực sở hữu trí tuệ với hơn 20 năm kinh nghiệm. Ông có chứng chỉ đại diện sở hữu công nghiệp, là thành viên Hội SHTT Việt Nam (VIPA) và đã tư vấn, đại diện cho nhiều doanh nghiệp trong và ngoài nước về đăng ký, bảo hộ và thực thi quyền SHTT, bao gồm nhãn hiệu, sáng chế, bản quyền và tên miền. Ông cũng thường xuyên chia sẻ quan điểm pháp lý trên các phương tiện truyền thông về bảo vệ thương hiệu và đổi mới sáng tạo. Trả lời phỏng vấn “Nhức nhối quyền tác giả giữa bối cảnh thông tin số” 

Câu hỏi dự kiến:

1. Thưa luật sư, những loại hình tác phẩm nào hiện được pháp luật bảo hộ quyền tác giả?

Trả lời: Theo Điều 14 Luật Sở hữu trí tuệ sửa đổi bổ sung 2022, có 12 loại hình tác phẩm được bảo hộ quyền tác giả, bao gồm:

• Tác phẩm văn học, khoa học, sách giáo khoa, giáo trình và các tác phẩm khác thể hiện dưới dạng chữ viết hoặc ký tự khác.
• Bài giảng, bài phát biểu và các bài nói khác.
• Tác phẩm báo chí.
• Tác phẩm âm nhạc.
• Tác phẩm sân khấu.
• Tác phẩm điện ảnh và các tác phẩm được tạo ra theo phương pháp tương tự.
• Tác phẩm tạo hình, mỹ thuật ứng dụng.
• Tác phẩm nhiếp ảnh.
• Tác phẩm kiến trúc.
• Bản họa đồ, sơ đồ, bản đồ, bản vẽ liên quan đến địa hình, kiến trúc, công trình khoa học.
• Tác phẩm phái sinh (dịch, phóng tác, cải biên, chuyển thể, biên soạn, chú giải, tuyển tập, hợp tuyển).
• Chương trình máy tính, sưu tập dữ liệu.

2. Có những tiêu chí pháp lý nào để một tác phẩm được coi là đối tượng bảo hộ quyền tác giả?

Trả lời: Một tác phẩm được bảo hộ quyền tác giả khi đáp ứng đủ hai tiêu chí sau:

• Phải có tính nguyên gốc nghĩa là tác phẩm phải do tác giả trực tiếp sáng tạo bằng lao động trí tuệ của mình mà không sao chép từ tác phẩm của người khác.
• Được thể hiện dưới một hình thức vật chất nhất định: Ý tưởng sáng tạo phải được định hình trên một phương tiện cụ thể như bản viết tay, bản in, bản ghi âm, ghi hình, hoặc dưới dạng kỹ thuật số. Quyền tác giả phát sinh ngay từ khi tác phẩm được định hình mà không phụ thuộc vào việc đã nó đã được hoàn thành, công bố hay đăng ký hay chưa.

3. Đâu là quyền quan trọng nhất mà tác giả và chủ sở hữu quyền đang được bảo đảm là gì?

Trong thực tế số hóa hiện nay, các dạng sản phẩm trên mạng xã hội, podcast, ảnh chỉnh sửa hay nội dung do công cụ AI hỗ trợ có được xem là tác phẩm được bảo hộ không, và nếu có thì quyền tác giả thuộc về ai?

Trả lời: Quyền tác giả bao gồm hai nhóm quyền quan trọng: quyền nhân thân và quyền tài sản.

• Quyền nhân thân gắn liền với cá nhân tác giả, bao gồm quyền đặt tên cho tác phẩm, đứng tên thật hoặc bút danh, công bố tác phẩm và bảo vệ sự toàn vẹn của tác phẩm, không cho người khác sửa đổi, cắt xén gây phương hại đến danh dự và uy tín của tác giả.
• Quyền tài sản là quyền độc quyền khai thác, sử dụng tác phẩm để hưởng lợi ích vật chất, bao gồm các quyền như làm tác phẩm phái sinh, sao chép, phân phối, biểu diễn, truyền đạt tác phẩm đến công chúng.

Đây là những quyền cốt lõi đảm bảo cả lợi ích tinh thần và vật chất cho người sáng tạo.

Quyền tác giả trong thời đại số: Mạng xã hội, Podcast, AI

Vấn đề bản quyền trong môi trường số đang phát sinh nhiều tình huống phức tạp:

• Nội dung trên mạng xã hội, podcast, ảnh chỉnh sửa: Những sản phẩm này hoàn toàn có thể được bảo hộ nếu đáp ứng đủ hai tiêu chí về tính sáng tạo và được định hình vật chất. Người trực tiếp sáng tạo ra nội dung (người viết bài, người sản xuất podcast, người chụp và chỉnh sửa ảnh) được coi là tác giả và nắm giữ quyền tác giả, trừ khi có thỏa thuận khác.
• Nội dung do AI hỗ trợ hoặc tạo ra: Đây là một thách thức lớn. Theo pháp luật Việt Nam hiện hành, tác giả phải là con người. Do đó:
  • Nếu một người sử dụng AI như một công cụ để hỗ trợ quá trình sáng tạo và vẫn có sự can thiệp, định hướng đáng kể của con người, thì người đó vẫn được xem là tác giả.
  • Đối với các tác phẩm hoàn toàn do AI tự động tạo ra mà không có sự tham gia sáng tạo trực tiếp của con người, pháp luật Việt Nam chưa có quy định cụ thể để công nhận quyền tác giả. Vấn đề ai là chủ thể quyền (người tạo ra AI, người dùng AI, hay không ai cả) vẫn còn bỏ ngỏ và đang được tranh luận.

4. Sự phát triển của AI đặt ra những thách thức pháp lý cụ thể nào trong việc xác định chủ thể quyền tác giả?

Trả lời:  Sự phát triển của AI  đang tạo ra một cơn địa chấn đối với hệ thống luật sở hữu trí tuệ, vốn được xây dựng trên nền tảng sáng tạo của con người. Các thách thức pháp lý trong việc xác định chủ thể quyền tác giả không chỉ là lý thuyết mà đã trở thành vấn đề thực tiễn cấp bách sau:

• Xác định tư cách tác giả: Luật chỉ công nhận con người là tác giả, trong khi AI ngày càng có khả năng tự sáng tạo. Điều này tạo ra một "khoảng trống pháp lý" đối với các tác phẩm do AI tạo ra.
• Không xác định được "Hành vi Sáng tạo" và "Sự nguyên gốc": Để một tác phẩm được bảo hộ, nó phải có "tính nguyên gốc", tức là kết quả của sự lựa chọn và sắp đặt mang dấu ấn sáng tạo của tác giả. Với AI, "hành vi sáng tạo" này trở nên vô cùng mơ hồ. Ta phải xét đến ba bên liên quan, nhưng không bên nào hoàn toàn phù hợp với vai trò tác giả như người dùng (người viết dòng lệnh), nhà phát triển AI (người tạo ra mô hình AI) và bản thân AI.
• Vấn đề xâm phạm bản quyền khi huấn luyện AI: Các mô hình AI thường được huấn luyện trên một kho dữ liệu khổng lồ, có thể bao gồm các tác phẩm đang được bảo hộ bản quyền mà không có sự cho phép của tác giả. Điều này dẫn đến các tranh chấp pháp lý phức tạp, như vụ kiện của Getty Images chống lại Stability AI.
• Trách nhiệm pháp lý khi AI vi phạm: Khi một sản phẩm do AI tạo ra sao chép hoặc bắt chước phong cách của một nghệ sĩ khác, việc xác định ai là người chịu trách nhiệm (người phát triển AI, người dùng cuối, hay bản thân AI) là vô cùng khó khăn.

5. Việc thu thập và trình bày chứng cứ để khởi kiện vi phạm bản quyền trên môi trường số đang vấp phải khó khăn gì?

Trả lời: Việc khởi kiện vi phạm bản quyền trên không gian mạng gặp phải nhiều trở ngại:

• Tính ẩn danh và xuyên biên giới: Người vi phạm có thể dễ dàng che giấu danh tính thật và hoạt động từ nhiều quốc gia khác nhau, gây khó khăn cho việc xác định và áp dụng thẩm quyền tài phán của tòa án Việt Nam.
• Chứng cứ dễ bị xóa bỏ, thay đổi: Dữ liệu số rất dễ bị chỉnh sửa hoặc xóa đi, khiến việc thu thập và bảo toàn bằng chứng trở nên khó khăn.
• Khó xác định quy mô thiệt hại: Việc sao chép và phát tán trái phép trên mạng diễn ra với tốc độ chóng mặt, khiến chủ thể quyền khó có thể thống kê chính xác mức độ thiệt hại thực tế để làm cơ sở yêu cầu bồi thường.

6. Tác giả cá nhân cần thực hiện những bước cụ thể nào trước khi công bố tác phẩm trên nền tảng số để bảo vệ quyền tác giả?

Trả lời: Các bước để tác giả cá nhân tự bảo vệ quyền

Trước khi công bố tác phẩm trên nền tảng số, tác giả nên thực hiện các bước sau:

1, Lưu giữ bằng chứng gốc về thời điểm sáng tạo (quan trọng nhất): Giữ lại các bản nháp, tệp tin gốc có ghi nhận ngày tháng tạo lập để làm bằng chứng về quyền ưu tiên của mình.

2, Thông báo bản quyền rõ ràng (bước ngăn chặn): Đây là hành động đơn giản như chèn thông báo bản quyền đầy đủ vào tác phẩm nhưng hiệu quả để thông báo cho người khác biết rằng tác phẩm của bạn được bảo hộ và không được tự do sử dụng.

3, Đăng ký bản quyền (không bắt buộc nhưng rất nên làm): Nộp hồ sơ đăng ký tại Cục Bản quyền tác giả. Giấy chứng nhận đăng ký quyền tác giả không phải là điều kiện để phát sinh quyền, nhưng là bằng chứng pháp lý vững chắc khi có tranh chấp. Thủ tục có thể thực hiện trực tuyến qua Cổng Dịch vụ công.

7. Mức độ hành vi xâm phạm quyền tác giả như thế nào sẽ dẫn đến xử phạt hành chính, mức nào có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự và khung mức phạt tiền hiện hành ra sao?

Trả lời: Dựa trên quy định của pháp luật Việt Nam hiện hành, hành vi xâm phạm quyền tác giả được phân định rõ ràng thành hai mức độ xử lý: xử phạt vi phạm hành chính và truy cứu trách nhiệm hình sự.

- Xử phạt vi phạm hành chính: Hầu hết các hành vi xâm phạm quyền tác giả mà chưa đến mức gây hậu quả nghiêm trọng sẽ bị xử phạt hành chính theo quy định tại Nghị định 131/2013/NĐ-CP (đã được sửa đổi, bổ sung).

Bất kỳ hành vi nào xâm phạm đến quyền nhân thân và quyền tài sản của tác giả, chủ sở hữu quyền mà không được sự cho phép của họ và không thuộc các trường hợp ngoại lệ đều có thể bị xử phạt. Các ví dụ điển hình bao gồm:

• Xâm phạm quyền nhân thân:
  • Tự ý sửa chữa, cắt xén tác phẩm gây phương hại đến danh dự và uy tín của tác giả.
  • Xuyên tạc tác phẩm gây phương hại đến danh dự và uy tín của tác giả.
  • Mạo danh tác giả trên tác phẩm.
• Xâm phạm quyền tài sản:
  • Sao chép tác phẩm mà không được phép.
  • Phân phối, nhập khẩu bản sao tác phẩm mà không được phép.
  • Truyền đạt tác phẩm đến công chúng qua mạng máy tính, internet mà không được phép.
  • Cố ý xóa, thay đổi thông tin quản lý quyền dưới hình thức điện tử.

b. Khung mức phạt tiền hành chính:

Mức phạt tiền sẽ phụ thuộc vào từng hành vi cụ thể. Mức phạt đối với cá nhân vi phạm như sau (đối với tổ chức vi phạm, mức phạt sẽ gấp đôi):

8. Luật sư có nhận xét gì về vấn đề bảo hộ quyền tác giả hiện nay ở nước ta?

Trả lời: Giới luật sư tại Việt Nam nhìn chung có những nhận định sau:

Khung pháp lý ngày càng hoàn thiện: Việt Nam đã tích cực tham gia nhiều điều ước quốc tế về bản quyền và liên tục sửa đổi, bổ sung Luật Sở hữu trí tuệ để phù hợp hơn với bối cảnh quốc tế và thời đại số.

Thực thi pháp luật còn nhiều thách thức: Mặc dù luật đã có, nhưng ý thức chấp hành của một bộ phận công chúng còn chưa cao. Tình trạng vi phạm bản quyền, đặc biệt trên môi trường số (web phim lậu, sao chép phần mềm, sách điện tử...) vẫn diễn ra phổ biến và tinh vi.

Cần giải pháp đồng bộ: Để nâng cao hiệu quả bảo hộ, cần có sự phối hợp chặt chẽ hơn nữa giữa các cơ quan quản lý, doanh nghiệp cung cấp dịch vụ trung gian và chính các chủ thể quyền. Việc nâng cao nhận thức cộng đồng và tăng cường các biện pháp chế tài vẫn là những yêu cầu cấp thiết.

Tham khao tư vấn: Đăng kí bản quyền tác giả