PHÓNG VIÊN: Thưa ông, từ 1/7/2025, theo Luật Bảo hiểm xã hội 2024, các hộ kinh doanh phải tham gia bảo hiểm xã hội bắt buộc. Ở góc độ pháp lý, ông đánh giá gì về quy định mới này?
LUẬT SƯ NGUYỄN THANH HÀ:
Quy định về việc bắt buộc tham gia bảo hiểm xã hội đối với hộ kinh doanh từ ngày 01/07/2025 là một bước điều chỉnh quan trọng trong chính sách an sinh xã hội của Việt Nam, thể hiện nỗ lực mở rộng phạm vi bao phủ của BHXH, đảm bảo quyền lợi lâu dài cho người lao động và góp phần nâng cao tính bền vững của hệ thống an sinh xã hội.
Từ góc độ pháp lý, quy định này giúp tăng cường tính minh bạch và đồng bộ trong quản lý lao động, đảm bảo công bằng giữa các loại hình doanh nghiệp và hộ kinh doanh. Theo quy định tại điểm b Khoản 1 Điều 2 Luật BHXH 2014, người lao động làm việc theo hợp đồng lao động có thời hạn từ 01 tháng đến dưới 03 tháng đều thuộc đối tượng tham gia BHXH bắt buộc. Việc mở rộng phạm vi áp dụng sang hộ kinh doanh là hợp lý, vì đây cũng là một hình thức kinh doanh có sử dụng lao động.
Tuy nhiên, việc triển khai chính sách này có thể gặp một số thách thức, đặc biệt là đối với các hộ kinh doanh nhỏ lẻ, không có bộ máy kế toán chuyên trách và thường có thu nhập không ổn định. Do đó, cơ quan quản lý cần có cơ chế linh hoạt trong thu nộp BHXH, áp dụng chính sách hỗ trợ phù hợp, giảm thiểu thủ tục hành chính và tăng cường công tác truyền thông để các hộ kinh doanh hiểu rõ quyền lợi khi tham gia BHXH.
Nhìn chung, quy định này là cần thiết và phù hợp với xu hướng phát triển chung, tuy nhiên cần có lộ trình thực hiện hợp lý, đảm bảo tính khả thi và hạn chế tác động tiêu cực đến hoạt động của hộ kinh doanh.
PHÓNG VIÊN: Về quy định này, tại dự thảo Nghị định quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành một số điều của Luật Bảo hiểm xã hội về bảo hiểm xã hội bắt buộc, Bộ Lao động Thương binh và Xã hội đề xuất hai phương án.
Phương án 1 gồm chủ hộ kinh doanh của hộ kinh doanh có đăng ký kinh doanh nộp thuế theo phương pháp kê khai; và nhóm không kê khai mà có đề nghị tham gia bảo hiểm xã hội bắt buộc.
Phương án 2 gồm chủ hộ của hộ kinh doanh có đăng ký và có đề nghị tham gia bảo hiểm xã hội bắt buộc.
Quan điểm của ông về hai phương án này ra sao?
LUẬT SƯ NGUYỄN THANH HÀ:
Cả hai phương án trên đều hướng đến mục tiêu mở rộng phạm vi tham gia BHXH, tuy nhiên, mỗi phương án có những ưu điểm và hạn chế riêng. Cụ thể như sau:
- Phương án 1 có phạm vi rộng hơn khi bao gồm cả nhóm hộ kinh doanh nộp thuế theo phương pháp kê khai và nhóm không kê khai nhưng có nhu cầu tham gia BHXH bắt buộc. Điều này có thể giúp tăng tỷ lệ tham gia BHXH, mở rộng đối tượng được bảo vệ. Tuy nhiên, việc xác định và quản lý nhóm hộ kinh doanh không kê khai nhưng muốn tham gia có thể gây khó khăn trong thực tiễn thi hành, đặc biệt là nguy cơ gian lận, trốn tránh nghĩa vụ đóng BHXH.
- Phương án 2 thu hẹp đối tượng tham gia, chỉ áp dụng cho chủ hộ kinh doanh có đăng ký và có đề nghị tham gia. Cách tiếp cận này giúp đơn giản hóa công tác quản lý và dễ triển khai hơn, nhưng lại có nguy cơ bỏ sót nhiều hộ kinh doanh nhỏ lẻ, khiến mục tiêu mở rộng diện bao phủ BHXH bị hạn chế.
Về nguyên tắc, cần chọn phương án có tính bao quát cao hơn, nhưng đồng thời phải có cơ chế giám sát và quản lý hiệu quả để đảm bảo thực thi công bằng. Nếu chọn phương án 1, cần có hướng dẫn chi tiết về tiêu chí xác định nhóm không kê khai nhưng có nhu cầu tham gia, cùng với các biện pháp kiểm tra, giám sát để hạn chế gian lận. Nếu chọn phương án 2, cần có chính sách bổ trợ, khuyến khích hộ kinh doanh nhỏ tự nguyện tham gia nhằm đảm bảo quyền lợi lâu dài cho họ.
Ngoài ra, Nhà nước nên có các chính sách hỗ trợ phù hợp, chẳng hạn như giảm mức đóng trong thời gian đầu, tạo điều kiện thuận lợi về thủ tục, nâng cao nhận thức để hộ kinh doanh thấy rõ lợi ích của BHXH, từ đó tăng tính tự giác tham gia.
Tóm lại, việc lựa chọn phương án nào cần dựa trên sự đánh giá toàn diện về tính khả thi, hiệu quả và mức độ tác động đến hộ kinh doanh. Theo đó, các cơ quan có thẩm quyền tiếp tục lấy ý kiến từ cộng đồng hộ kinh doanh, hiệp hội ngành nghề để có điều chỉnh phù hợp trước khi ban hành chính thức.
PHÓNG VIÊN: Bảo hiểm xã hội Việt Nam đề nghị bổ sung lộ trình thực hiện đối với chủ độ của hộ kinh doanh có đăng ký. Theo đó, từ ngày 1/7/2025, chủ hộ của hộ kinh doanh có đăng ký, nộp thuế theo phương pháp kê khai sẽ tham gia bảo hiểm xã hội bắt buộc. Nhóm chủ hộ của hộ kinh doanh có đăng ký, nộp thuế theo phương pháp khoán sẽ đóng bảo hiểm xã hội bắt buộc từ ngày 1/7/2027. Riêng nhóm chủ hộ của hộ kinh doanh có đăng ký kinh doanh khác ngoài hai đối tượng nêu trên, sẽ tham gia đóng bảo hiểm xã hội bắt buộc từ ngày 1/7/2029.
Theo Bảo hiểm xã hội Việt Nam, phương án có lộ trình như đề xuất nêu trên để đảm bảo tính chất “bắt buộc” của việc tham gia bảo hiểm xã hội bắt buộc, đồng thời bảo đảm “sự sẵn sàng” của chủ hộ kinh doanh thuộc hộ có đăng ký kinh doanh. Ông nhìn nhận như thế nào về đề xuất của Bảo hiểm xã hội Việt Nam?
LUẬT SƯ NGUYỄN THANH HÀ:
Từ ngày 1/7/2025: Áp dụng đối với chủ hộ của hộ kinh doanh
- Các hộ kinh doanh có doanh thu từ 100 triệu đồng/năm trở lên (tính theo quy định của pháp luật về thuế hiện hành).
- Các hộ kinh doanh có hoạt động kinh doanh phức tạp hơn, yêu cầu có đầy đủ hóa đơn, chứng từ và hệ thống kế toán rõ ràng để tính toán thuế.
- Các hộ kinh doanh thuộc ngành nghề yêu cầu kê khai rõ ràng (như dịch vụ, thương mại lớn, sản xuất, v.v.) hoặc có các loại chi phí phát sinh cần phải kê khai chi tiết.
Nhóm này thường đã quen với các thủ tục hành chính về thuế, nên việc yêu cầu tham gia bảo hiểm xã hội bắt buộc từ năm 2025 là hợp lý và khả thi, không gây khó khăn lớn về tài chính hay tổ chức.
Từ ngày 1/7/2027: Áp dụng đối với chủ hộ của hộ kinh doanh:
- Các hộ kinh doanh có doanh thu dưới 100 triệu đồng/năm (theo quy định hiện hành).
- Các hộ kinh doanh có quy mô nhỏ, thường là kinh doanh cá thể, không có hệ thống kế toán chi tiết hoặc không đủ khả năng để thực hiện việc kê khai thuế chi tiết.
- Các hộ kinh doanh hoạt động trong các ngành nghề mà cơ quan thuế có thể ấn định mức thuế khoán như dịch vụ ăn uống, cửa hàng tạp hóa, hay các hình thức kinh doanh nhỏ khác.
Việc tham gia bảo hiểm xã hội bắt buộc từ năm 2027 là hợp lý vì nhóm này cần thêm thời gian để chuẩn bị tài chính và tổ chức, nhằm đảm bảo khả năng thực hiện nghĩa vụ bảo hiểm xã hội mà không gây ảnh hưởng quá lớn đến hoạt động kinh doanh.
Từ ngày 1/7/2029: Áp dụng đối với chủ hộ của hộ kinh doanh có đăng ký kinh doanh khác ngoài hai nhóm trên (chủ hộ kinh doanh tự do hoặc các nhóm hộ có hình thức kinh doanh không thuộc kê khai hay khoán). Nhóm này thường có thu nhập không ổn định và quy mô kinh doanh nhỏ, do đó cần thêm thời gian để chuẩn bị và thích ứng với quy định bảo hiểm xã hội bắt buộc. Đến năm 2029, khi các hộ kinh doanh đã dần quen với các nghĩa vụ thuế và hành chính, yêu cầu tham gia bảo hiểm xã hội bắt buộc sẽ hợp lý hơn.
Tuy nhiên, quá trình triển khai thực hiện lộ trình này vẫn có thể gặp một số khó khăn, bất cập sau:
- Khả năng tài chính của các hộ kinh doanh nhỏ: Đối với các hộ kinh doanh nộp thuế theo phương pháp khoán (2027) và các hộ kinh doanh nhỏ khác (2029), khả năng tài chính của họ có thể là một rào cản lớn. Các hộ này thường không có quỹ dự phòng đủ lớn, nên việc yêu cầu đóng bảo hiểm xã hội bắt buộc có thể gây khó khăn trong việc duy trì hoạt động kinh doanh.
- Khó khăn trong việc quản lý và giám sát: Việc triển khai bảo hiểm xã hội bắt buộc đối với nhiều nhóm đối tượng, đặc biệt là các hộ kinh doanh nhỏ và tự do, có thể gặp phải vấn đề về giám sát và quản lý, do sự phân tán và không đồng đều trong các hộ kinh doanh.
- Khó khăn trong việc thay đổi thói quen quản lý tài chính: Nhiều hộ kinh doanh nhỏ có thói quen quản lý tài chính đơn giản và không có kế toán chính thức. Việc yêu cầu họ đóng bảo hiểm xã hội bắt buộc có thể gặp phải sự phản đối hoặc khó khăn trong việc thay đổi thói quen tài chính của họ.
PHÓNG VIÊN: Hiện nay, cả nước có khoảng 5 triệu hộ kinh doanh chia làm hai nhóm: Nhóm có đăng ký kinh doanh hơn 2 triệu hộ, doanh thu trên 100 triệu đồng mỗi năm và đang đóng thuế; nhóm còn lại không đăng ký kinh doanh, có doanh thu thấp như các hộ nông, lâm nghiệp, buôn bán tự do, vậy để để làm sao hài hoà phù hợp với nhu cầu cũng như đảm bảo an sinh, theo ông nên để họ tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện hay bắt buộc?
LUẬT SƯ NGUYỄN THANH HÀ:
Việc tham gia bảo hiểm xã hội đối với các hộ kinh doanh cần có sự phân loại và áp dụng cơ chế linh hoạt để vừa đảm bảo quyền lợi an sinh xã hội, vừa phù hợp với điều kiện thực tế của từng nhóm hộ.
Hiện nay, cả nước có khoảng 5 triệu hộ kinh doanh, trong đó hơn 2 triệu hộ đã đăng ký kinh doanh với doanh thu trên 100 triệu đồng mỗi năm và đang thực hiện nghĩa vụ thuế. Đây là nhóm có sự ổn định nhất định về mặt tài chính và tổ chức hoạt động kinh doanh rõ ràng, do đó có thể xem xét lộ trình đưa vào diện tham gia BHXH bắt buộc, tương tự như các doanh nghiệp nhỏ và siêu nhỏ. Việc tham gia BHXH bắt buộc sẽ giúp họ có chế độ bảo hiểm lâu dài, đảm bảo quyền lợi khi về hưu, ốm đau hoặc tai nạn lao động. Tuy nhiên, chính sách cần được xây dựng một cách hợp lý, đảm bảo mức đóng phù hợp với năng lực tài chính của nhóm đối tượng này để không tạo ra gánh nặng quá lớn, ảnh hưởng đến hoạt động kinh doanh.
Đối với nhóm hộ kinh doanh không đăng ký, chủ yếu là các hộ làm nông, lâm nghiệp, buôn bán nhỏ lẻ, có thu nhập bấp bênh, thì việc tham gia BHXH tự nguyện vẫn là phương án khả thi hơn. Để khuyến khích họ tham gia, nhà nước cần có chính sách hỗ trợ mức đóng, đồng thời đẩy mạnh tuyên truyền về lợi ích của BHXH, giúp họ hiểu rằng đây là một khoản đầu tư dài hạn cho cuộc sống khi về già. Bên cạnh đó, việc cải tiến quy trình tham gia BHXH theo hướng đơn giản, linh hoạt hơn cũng rất quan trọng để thu hút sự tham gia của nhóm này.
Tóm lại, đối với nhóm hộ kinh doanh có đăng ký và có doanh thu ổn định, nên tiến tới BHXH bắt buộc với lộ trình phù hợp. Còn nhóm hộ kinh doanh nhỏ lẻ, không đăng ký thì cần tiếp tục duy trì BHXH tự nguyện nhưng có cơ chế hỗ trợ mạnh mẽ hơn từ phía nhà nước để đảm bảo quyền lợi an sinh cho họ.
PHÓNG VIÊN: Xin cảm ơn những chia sẻ của ông!
