Luật sư Nguyễn Thanh Hà - Chủ tịch Công ty Luật SB Law đã có chia sẻ với phóng viên về những quy định liên quan tới môi giới bảo hiểm.
Câu 1. Theo quy định pháp luật hiện hành, cá nhân hành nghề môi giới bảo hiểm phải có chứng chỉ hành nghề và đáp ứng các điều kiện cụ thể về trình độ, đạo đức nghề nghiệp. Tuy nhiên, thưa ông, ông đánh giá như thế nào về tính minh bạch, chặt chẽ và mức độ phù hợp của các quy định này trong bối cảnh ngành bảo hiểm đang đòi hỏi đội ngũ môi giới có chuyên môn sâu hơn, am hiểu sản phẩm và công nghệ, đặc biệt khi mô hình phân phối đang ngày càng đa dạng?
Trả lời:
Theo quy định pháp luật hiện hành, hoạt động môi giới bảo hiểm là hoạt động cung cấp thông tin, tư vấn cho bên mua bảo hiểm về loại hình bảo hiểm, sản phẩm bảo hiểm, chương trình bảo hiểm, điều kiện, điều khoản, phí bảo hiểm, doanh nghiệp bảo hiểm, doanh nghiệp tái bảo hiểm, chi nhánh nước ngoài tại Việt Nam; các hoạt động liên quan đến việc đàm phán, thu xếp giao kết và thực hiện hợp đồng bảo hiểm, tái bảo hiểm. Tại khoản 21 Điều 4 Luật Kinh doanh bảo hiểm năm 2022 quy định: “Doanh nghiệp môi giới bảo hiểm là doanh nghiệp được thành lập và hoạt động theo quy định của Luật này và luật khác có liên quan để thực hiện các hoạt động môi giới bảo hiểm”, theo đó, chỉ có doanh nghiệp được Bộ Tài chính cấp phép mới được phép hoạt động môi giới bảo hiểm.
Đối với người trực tiếp thực hiện hoạt động môi giới bảo hiểm, theo khoản 2 Điều 138 Luật Kinh doanh bảo hiểm 2022 quy định như sau: “Người trực tiếp thực hiện hoạt động môi giới bảo hiểm phải có bằng đại học trở lên về chuyên ngành bảo hiểm hoặc có chứng chỉ bảo hiểm phù hợp với loại hình bảo hiểm hoặc chứng chỉ môi giới bảo hiểm do các cơ sở đào tạo được thành lập và hoạt động hợp pháp trong nước hoặc ngoài nước cấp theo quy định của Bộ trưởng Bộ Tài chính”.
Tuy nhiên, trong bối cảnh ngành bảo hiểm đang phát triển nhanh, đặc biệt là sự xuất hiện của các mô hình phân phối mới như Insurance Technology (Insurance), Bank Insurance (Bancassurance), nền tảng số, thì yêu cầu về chất lượng của đội ngũ môi giới cũng ngày càng cao hơn. Thị trường không chỉ cần người hành nghề tuân thủ chuẩn mực pháp lý, mà còn cần họ có kiến thức sâu về sản phẩm bảo hiểm, khả năng tư vấn tài chính cá nhân, am hiểu công nghệ số hóa và xu hướng hành vi tiêu dùng. Ở góc độ này, hệ thống pháp luật hiện hành tuy đặt ra các tiêu chuẩn tối thiểu nhưng vẫn cần hoàn thiện hơn ở các cơ chế về đào tạo đội ngũ, tiêu chuẩn đánh giá định kỳ và tiêu chuẩn nghề nghiệp cần nâng cao hơn, và thậm chí là xây dựng hệ thống xếp hạng hoặc chứng nhận năng lực chuyên môn đối với người thực hiện hoạt động môi giới bảo hiểm.
Tóm lại, quy định hiện hành có nền tảng hợp lý và minh bạch, nhưng nếu muốn bắt kịp với sự phát triển nhanh chóng và đa dạng của thị trường bảo hiểm hiện đại, cần sớm có sự cập nhật về tiêu chuẩn hành nghề, đồng thời đẩy mạnh ứng dụng công nghệ trong quản lý, giám sát và nâng cao chất lượng đội ngũ môi giới bảo hiểm. Điều này không chỉ giúp tăng niềm tin của khách hàng mà còn bảo đảm sự phát triển lành mạnh và chuyên nghiệp của thị trường bảo hiểm Việt Nam.
Câu 2. Hiện nay, nhiều đại lý bảo hiểm độc lập cùng lúc phân phối sản phẩm cho nhiều doanh nghiệp bảo hiểm khác nhau. Việc này có dễ dẫn đến xung đột lợi ích và nguy cơ cạnh tranh không lành mạnh không? Theo ông, cần hoàn thiện pháp lý hoặc cơ chế giám sát như thế nào để bảo đảm quyền lựa chọn và lợi ích cho khách hàng?
Trả lời:
Việc đại lý bảo hiểm độc lập (hay tổ chức đại lý) cùng lúc phân phối sản phẩm cho nhiều doanh nghiệp bảo hiểm (DNBH) khác nhau là một xu hướng tất yếu, mang lại cả cơ hội và thách thức. Mô hình này có tiềm ẩn nguy cơ dẫn đến xung đột lợi ích và cạnh tranh không lành mạnh nếu không được quản lý và giám sát chặt chẽ như:
Ưu tiên sản phẩm có hoa hồng cao: Đại lý có thể bị cám dỗ tư vấn hoặc ưu tiên giới thiệu những sản phẩm mang lại hoa hồng cao hơn cho bản thân họ, thay vì sản phẩm thực sự phù hợp nhất với nhu cầu và khả năng tài chính của khách hàng.
Thiên vị DNBH nhất định: Đại lý có thể có mối quan hệ thân thiết hơn hoặc nhận được các ưu đãi đặc biệt (ngoài hoa hồng) từ một DNBH nào đó, dẫn đến việc thiên vị sản phẩm của DNBH đó.
Thiếu minh bạch: Nếu đại lý không công khai rõ ràng về việc họ đại diện cho nhiều DNBH và cách thức họ đưa ra khuyến nghị, khách hàng có thể không nhận biết được các yếu tố tiềm ẩn ảnh hưởng đến lời tư vấn.
Dẫn tới nguy cơ cạnh tranh không lành mạnh giữa các sản phẩm bảo hiểm của các doanh nghiệp bảo hiểm khác nhau:
So sánh khập khiễng, gây hiểu lầm: Để bán được sản phẩm, đại lý có thể so sánh các sản phẩm của những DNBH khác nhau một cách thiếu khách quan, tô hồng sản phẩm này và hạ thấp sản phẩm kia không dựa trên cơ sở thông tin đầy đủ, chính xác.
Cung cấp thông tin sai lệch: Trong một số trường hợp tiêu cực, đại lý có thể cố tình cung cấp thông tin không đầy đủ hoặc sai lệch về điều khoản, quyền lợi, phạm vi bảo hiểm của các sản phẩm để lôi kéo khách hàng.
Chèo kéo khách hàng không dựa trên năng lực tư vấn: Cạnh tranh có thể chuyển hướng sang việc "giành giật" khách hàng thay vì nâng cao chất lượng tư vấn và dịch vụ.
Để đảm bảo quyền lựa chọn và lợi ích cho khách hàng, đồng thời thúc đẩy thị trường phát triển lành mạnh, theo tôi, cần tập trung vào các giải pháp sau:
Thứ nhất, hoàn thiện khung pháp lý:
Cần có quy định rõ ràng về nghĩa vụ của đại lý độc lập bao gồm:
Nghĩa vụ ưu tiên lợi ích khách hàng: Pháp luật cần nhấn mạnh rằng đại lý phải luôn đặt lợi ích của khách hàng lên hàng đầu khi tư vấn và giới thiệu sản phẩm.
Nghĩa vụ minh bạch thông tin: Yêu cầu đại lý công khai rõ ràng cho khách hàng biết họ đang đại diện cho những DNBH nào. Quan trọng hơn, cần có quy định về việc minh bạch hóa cơ chế nhận hoa hồng hoặc bất kỳ lợi ích nào khác từ các DNBH có thể ảnh hưởng đến tính khách quan của lời tư vấn (ví dụ: công bố khoảng hoa hồng, hoặc các lợi ích phi tài chính).
Thứ hai, chuẩn hóa quy trình tư vấn:
Xây dựng quy trình tư vấn chuẩn, yêu cầu đại lý phải thực hiện phân tích nhu cầu khách hàng (KYC - Know Your Customer) một cách cẩn trọng trước khi đưa ra khuyến nghị.
Yêu cầu đại lý cung cấp bảng so sánh khách quan (nếu có) các sản phẩm tương tự từ các DNBH khác nhau mà họ đại diện, nêu rõ ưu nhược điểm của từng sản phẩm dựa trên nhu cầu cụ thể của khách hàng.
Thứ ba, nâng cao tiêu chuẩn đạo đức nghề nghiệp và trình độ chuyên môn:
Siết chặt quy định về đào tạo, cấp chứng chỉ hành nghề cho đại lý, đặc biệt là các đại lý độc lập hoạt động với nhiều DNBH. Nội dung đào tạo cần bao gồm cả đạo đức nghề nghiệp và kỹ năng phân tích, so sánh sản phẩm.
Thứ tư, tăng cường cơ chế giám sát:
Giám sát của Cơ quan quản lý Nhà nước (Bộ Tài chính - Cục Quản lý, giám sát bảo hiểm): (i) Tăng cường thanh tra, kiểm tra định kỳ và đột xuất hoạt động của các tổ chức đại lý độc lập và cá nhân đại lý; (ii) Xây dựng cơ chế tiếp nhận và xử lý phản ánh, khiếu nại của khách hàng một cách hiệu quả; (iii) Xử lý nghiêm minh các trường hợp vi phạm quy định, đặc biệt là các hành vi tư vấn sai lệch, trục lợi từ xung đột lợi ích.
Về trách nhiệm của doanh nghiệp bảo hiểm, cần: (i) DNBH phải có trách nhiệm giám sát hoạt động của các đại lý phân phối sản phẩm cho mình, kể cả đại lý độc lập; (ii) Xây dựng quy tắc ứng xử rõ ràng và yêu cầu đại lý cam kết tuân thủ.
Vai trò của các Hiệp hội nghề nghiệp: (i) Hiệp hội Bảo hiểm Việt Nam và các tổ chức xã hội - nghề nghiệp liên quan cần phát huy vai trò trong việc xây dựng và giám sát việc thực thi các chuẩn mực đạo đức, quy tắc ứng xử trong ngành; (ii) Có thể nghiên cứu mô hình tự quản, nơi các hiệp hội có thẩm quyền nhất định trong việc giám sát và xử lý vi phạm của thành viên.
Thứ năm, nâng cao nhận thức và năng lực của khách hàng
Đẩy mạnh truyền thông, giáo dục tài chính: Giúp khách hàng hiểu rõ hơn về các sản phẩm bảo hiểm, quyền lợi và nghĩa vụ của mình, cũng như cách thức hoạt động của đại lý bảo hiểm.
Khuyến khích sự chủ động của khách hàng: Khách hàng cần được khuyến khích đặt câu hỏi, yêu cầu đại lý giải thích rõ ràng, cung cấp đầy đủ thông tin và tài liệu so sánh trước khi đưa ra quyết định.
Thứ sáu, xây dựng cơ chế giải quyết tranh chấp hiệu quả
Thiết lập một cơ chế giải quyết tranh chấp độc lập, công bằng và dễ tiếp cận cho khách hàng khi có mâu thuẫn với đại lý hoặc DNBH liên quan đến tư vấn và lựa chọn sản phẩm.
Việc cân bằng giữa lợi ích của các bên (khách hàng, đại lý, DNBH) và đảm bảo một thị trường cạnh tranh lành mạnh là một bài toán cần sự chung tay của cả cơ quan quản lý, doanh nghiệp, đại lý và chính bản thân khách hàng. Một hành lang pháp lý đầy đủ và cơ chế giám sát hiệu quả sẽ là nền tảng quan trọng để hiện thực hóa điều này.
Câu 3. Trong bối cảnh số hóa, nhiều nền tảng như MoMo, Tiki hay ứng dụng của công ty bảo hiểm đang cung cấp dịch vụ bán bảo hiểm trực tuyến chỉ qua vài thao tác. Trong trường hợp khách hàng hiểu sai quyền lợi hoặc mua nhầm sản phẩm không phù hợp với nhu cầu, ai sẽ là bên chịu trách nhiệm pháp lý theo quy định hiện hành? Môi giới bảo hiểm, doanh nghiệp bảo hiểm hay nền tảng công nghệ có bị truy cứu trách nhiệm không? Và pháp luật hiện nay đã có cơ chế bảo vệ người tiêu dùng ra sao trong mô hình phân phối qua kênh số?
Trả lời:
Thứ nhất, theo quy định tại Luật Kinh doanh bảo hiểm năm 2022, trách nhiệm cung cấp thông tin đầy đủ, chính xác, minh bạch về sản phẩm bảo hiểm thuộc về doanh nghiệp bảo hiểm hoặc tổ chức phân phối bảo hiểm. Cụ thể:
Doanh nghiệp bảo hiểm là chủ thể phát hành sản phẩm, chịu trách nhiệm chính và nội dung, quyền lợi, điều kiện và phạm vi bảo hiểm. Nếu việc phân phối được thực hiện qua doanh nghiệp môi giới bảo hiểm, thì môi giới có nghĩa vụ tìm hiểu nhu cầu của khách hàng, tư vấn phù hợp và chịu trách nhiệm nếu đưa ra khuyến nghị sai lệch.
Trường hợp phân phối qua các nền tảng số như MoMo, Tiki hay ứng dụng của công ty bảo hiểm,.. tùy thuộc vào vai trò của nền tảng: (i) Nếu nền tảng chỉ là trung gian kỹ thuật (cung cấp hạ tầng thanh toán, liên kết hiển thị sản phẩm), trách nhiệm chính vẫn thuộc về doanh nghiệp bảo hiểm; (ii) Nếu nền tảng ký hợp đồng làm đại lý bảo hiểm hoặc môi giới bảo hiểm được cấp phép, thì nền tảng cũng sẽ phải chịu trách nhiệm như một bên phân phối bảo hiểm theo pháp luật.
Tóm lại, không chỉ doanh nghiệp bảo hiểm, mà các chủ thể tham gia phân phối như đại lý, môi giới hay nền tảng công nghệ có vai trò thương mại hóa sản phẩm bảo hiểm cũng có thể bị truy cứu trách nhiệm, tùy theo vai trò pháp lý và mức độ tham gia.
Thứ hai, hiện nay, pháp luật Việt Nam đã có một số cơ chế quan trọng để bảo vệ người tiêu dùng trong lĩnh vực bảo hiểm, kể cả trên nền tảng số, bao gồm:
Quyền được cung cấp thông tin đầy đủ, chính xác tại Điều 21 Luật kinh doanh bảo hiểm 2022: doanh nghiệp bảo hiểm, chi nhánh doanh nghiệp bảo hiểm nước ngoài, tổ chức tương hỗ cung cấp bảo hiểm vi mô phải cung cấp đầy đủ, chính xác thông tin liên quan đến hợp đồng bảo hiểm và giải thích rõ ràng, đầy đủ cho bên mua bảo hiểm về quyền lợi bảo hiểm, điều khoản loại trừ trách nhiệm bảo hiểm, quyền và nghĩa vụ của bên mua bảo hiểm. Điều 22 Luật Kinh doanh bảo hiểm 2022, quy định rõ trách nhiệm và hậu quả pháp lý do vi phạm nghĩa vụ cung cấp thông tin, yêu cầu doanh nghiệp có trách nhiệm cung cấp đầy đủ, chính xác các thông tin liên quan đến hợp đồng cho bên mua bảo hiểm
Nghĩa vụ giải thích của DNBH, đại lý (Điều 24 Luật kinh doanh bảo hiểm 2022): Khi giao kết hợp đồng bảo hiểm, DNBH, đại lý bảo hiểm (nếu có) phải giải thích rõ ràng, đầy đủ cho bên mua về quyền lợi, điều khoản loại trừ, quyền và nghĩa vụ. Trong trường hợp có điều khoản không rõ ràng dẫn đến có cách hiểu khác nhau thì điều khoản đó được giải thích theo hướng có lợi cho bên mua bảo hiểm.
Thời gian cân nhắc tham gia bảo hiểm (Điều 35 Luật kinh doanh bảo hiểm 2022): Đối với các hợp đồng bảo hiểm nhân thọ, bảo hiểm sức khỏe có thời hạn trên 01 năm, trong thời hạn 21 ngày kể từ ngày nhận được hợp đồng bảo hiểm, bên mua bảo hiểm có quyền từ chối tiếp tục tham gia bảo hiểm. Trường hợp này, DNBH phải hoàn lại phí bảo hiểm đã đóng sau khi trừ đi chi phí hợp lý (nếu có) theo thỏa thuận.
Quy định về hợp đồng bảo hiểm điện tử: Luật Kinh doanh bảo hiểm 2022 và các văn bản hướng dẫn công nhận giá trị pháp lý của hợp đồng bảo hiểm giao kết bằng phương tiện điện tử, đồng thời yêu cầu phải đảm bảo an toàn, bảo mật.
Ngoài ra, theo quy định tại Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 2023 có một số quy định để bảo vệ người mua bảo hiểm như:
Quyền của người tiêu dùng (Điều 4 Luật này): Được cung cấp thông tin chính xác, đầy đủ về hàng hóa, dịch vụ; được an toàn; được lựa chọn; được lắng nghe ý kiến; được bồi thường thiệt hại; được khiếu nại, tố cáo, khởi kiện.
Trách nhiệm của tổ chức, cá nhân kinh doanh trong cung cấp thông tin rõ ràng, minh bạch, không gây nhầm lẫn về sản phẩm, hàng hóa, hợp đồng theo mẫu, điều kiện giao dịch cho người tiêu dùng, quy định cụ thể tại Điều 21 Luật này
Giao dịch trên không gian mạng (căn cứ Điều 39 Luật này) quy định cụ thể về trách nhiệm của các tổ chức thiết lập, vận hành nền tảng số trung gian trong việc bảo vệ người tiêu dùng, bao gồm cả việc hiển thị thông tin, giải quyết khiếu nại.
