Tiền ảo, tiền kỹ thuật số là cụm từ được nhiều người nhắc đến trong những ngày gần đây. Thực tế, thời gian qua lực lượng Công an đã triệt phá hàng loạt sàn giao dịch tiền ảo lừa đảo, bắt giữ các đối tượng cầm đầu và thu giữ tài sản lên đến hàng chục nghìn tỷ đồng. Thế nhưng, thông tin về đồng tiền ảo Pi Network vừa được 'niêm yết' trên sàn tiền số khiến nhiều người lại đang đổ sô quan tâm đến đồng tiền này mà quên đi những rủi ro, hệ lụy từ loại tiền ảo này đã gây ra…
Rõ ràng, đầu tư vào tiền mã hóa luôn tiềm ẩn nhiều rủi ro bởi tại Việt Nam, tiền mã hóa chưa có tính pháp lý, chưa có cơ quan quản lý để kiểm soát gian lận, thao túng, chưa được pháp luật bảo vệ. Thế nhưng, với những chiêu trò, thủ đoạn tinh vi của các đường dây, tổ chức lừa đảo nên rất nhiều người vẫn dễ dàng sập bẫy.
Cùng bàn luận về vấn đề này Luật sư Nguyễn Thanh Hà - Chủ tịch Công ty Luật TNHH SB Law trong Chương trình phát thanh vì An ninh Tổ quốc, chuyên mục tiêu điểm An ninh Trật tự được phát sóng trực tiếp 10h30-11h, ngày 21/03/2025 đã trả lời phỏng vấn trên Kênh thời sự VOV1 - Đài tiếng nói Việt Nam như sau:
Phóng viên: Thưa Luật sư. Có lẽ chưa khi nào đề tài về đồng tiền ảo lại trở nên nóng như hiện nay. Vâng, nóng có lẽ bởi những con số quá lớn về số tiền mà các nạn nhân đã bị mất trắng khi đầu tư vào tiền ảo. Luật sư có đưa ra bình luận gì về hiện tượng này?
Luật sư NGUYỄN THANH HÀ:
Hiện tượng nhiều người mất trắng khi đầu tư vào tiền ảo là một lời cảnh báo mạnh mẽ về sự nguy hiểm của những dự án đầu tư không minh bạch. Nó cho thấy sự bùng nổ của tiền ảo không chỉ đi kèm cơ hội mà còn chứa đựng vô số rủi ro, đặc biệt là nguy cơ lừa đảo quy mô lớn.
Thực tế, tiền ảo không xấu, nhưng nó đã trở thành một công cụ để các đối tượng lừa đảo lợi dụng nhằm chiếm đoạt tài sản. Những kẻ lừa đảo thường tạo ra các đồng tiền “ảo” không có giá trị thật, không được giao dịch trên các sàn chính thống, nhưng lại được quảng bá là “cơ hội đầu tư sinh lời khủng”. Chúng sử dụng các mô hình đa cấp, mời gọi người tham gia bằng cam kết lợi nhuận cao, thậm chí tạo dựng các bảng số liệu ảo để khiến nhà đầu tư tin rằng tiền của họ đang sinh lời. Khi đạt đủ số lượng người tham gia, các đối tượng này lập tức biến mất, để lại hàng nghìn nạn nhân mất sạch tiền.
Những vụ việc lừa đảo gần đây được Công an quận Cầu Giấy và Công an thành phố Hà Nội triệt phá chỉ là phần nổi của tảng băng chìm. Trên thế giới, đã có rất nhiều vụ lừa đảo tiền ảo gây thiệt hại hàng tỷ USD. Điển hình như vụ OneCoin – một trong những mô hình lừa đảo tiền ảo lớn nhất lịch sử, khi kẻ chủ mưu Ruja Ignatova đã huy động được hơn 4 tỷ USD từ nhà đầu tư trên khắp thế giới rồi biến mất không dấu vết.
Ngoài vấn đề lừa đảo, pháp luật Việt Nam hiện nay chưa công nhận loại tiền tệ này cũng là vấn đề cực kỳ lưu tâm. Ngay cả ở những quốc gia công nhận loại tiền số như Mỹ vẫn tồn tại rủi ro và biến động lớn. Đơn cử như vụ việc Donald Trump tái đắc cử Tổng thống Mỹ vừa qua, đã tác động mạnh mẽ đến thị trường tiền điện tử. Ngay sau chiến thắng của ông, giá Bitcoin tăng vọt, đạt mức cao kỷ lục trên 88.000 USD. Tuy nhiên, không lâu sau đó, thị trường tiền ảo đã trải qua những biến động tiêu cực.
Việc Tổng thống Trump ký sắc lệnh thành lập quỹ dự trữ chiến lược Bitcoin, dù nhằm mục tiêu hỗ trợ thị trường, lại gây lo ngại về khả năng kiểm soát và thao túng giá cả. Điều này dẫn đến việc nhà đầu tư rút gần 1 tỷ USD khỏi các quỹ ETF Bitcoin trong một phiên giao dịch, khiến vốn hóa thị trường tiền ảo sụt giảm khoảng 800 tỷ USD. Sự biến động này làm dấy lên lo ngại về tính minh bạch và rủi ro đầu tư vào các dự án tiền ảo liên quan đến chính trị. Những sự kiện trên nhấn mạnh tầm quan trọng của việc thận trọng và hiểu biết khi đầu tư vào thị trường tiền điện tử, đặc biệt trong bối cảnh chính trị có nhiều biến động.
Phóng viên: Theo Luật sư, đâu là những nguyên nhân khiến các đối tượng dễ dàng dụ dỗ người dân đầu tư hàng tỷ đồng để mua tiền ảo? Ở đây có thể hiểu, dùng tiền thật để đổi lấy tiền ảo?
Luật sư NGUYỄN THANH HÀ:
Thứ nhất, người dân còn thiếu hiểu biết về tiền điện tử. Nhiều người chưa có kiến thức đầy đủ về cách hoạt động của tiền ảo, không phân biệt được giữa các loại tiền số hợp pháp và các dự án lừa đảo. Họ không hiểu rõ về cơ chế vận hành của blockchain, cách giao dịch, tính thanh khoản cũng như những rủi ro tiềm ẩn. Chính vì vậy, khi được mời chào với những lời lẽ hấp dẫn, họ dễ dàng tin tưởng và bỏ tiền vào mà không có sự kiểm chứng.
Thứ hai, bị cám dỗ trước lợi nhuận “khủng” và cam kết hấp dẫn - đây là một chiêu thức phổ biến mà các đối tượng lừa đảo sử dụng. Những kẻ lừa đảo thường vẽ ra viễn cảnh “đầu tư một lời mười”, cam kết lợi nhuận cao chỉ trong thời gian ngắn, thậm chí khẳng định đây là cơ hội “có một không hai” mà không ai nên bỏ lỡ. Họ còn tạo ra các bảng lợi nhuận ảo, đưa ra bằng chứng giả mạo về những người đã thành công để tạo lòng tin với các nhà đầu tư mới. Khi thấy những con số lợi nhuận cao, nhiều người không kìm lòng được và quyết định rót tiền vào.
Thứ ba, ảnh hưởng của tâm lý đám đông và hiệu ứng FOMO (Fear of Missing Out - sợ bỏ lỡ cơ hội) cũng khiến nhiều người bị cuốn theo mà không kiểm tra kỹ thông tin. Khi thấy bạn bè, người quen hoặc những người tự nhận là chuyên gia khoe lợi nhuận “khủng”, nhiều nhà đầu tư tin rằng họ cũng có thể kiếm được số tiền lớn dễ dàng. Thực tế, nhiều vụ lừa đảo được thiết kế như một mô hình đa cấp, trong đó người tham gia trước được trả lãi bằng tiền của người vào sau, tạo cảm giác như đang có một thị trường phát triển mạnh. Nhưng khi dòng tiền ngừng đổ vào, hệ thống sụp đổ và những người vào sau sẽ mất trắng.
Thứ tư, các cá nhân, tổ chức bị các đối tượng lừa đảo lợi dụng uy tín thông qua việc sử dụng hình ảnh của những người nổi tiếng, chuyên gia tài chính hoặc thậm chí mạo danh các công ty lớn để tăng độ tin cậy. Họ có thể thuê những người có sức ảnh hưởng (KOLs) để quảng bá, tạo ra các bài viết trên mạng xã hội hoặc lập các trang web giả mạo nhằm đánh lừa nhà đầu tư. Khi nhìn thấy một dự án được “bảo chứng” bởi người nổi tiếng, nhiều người sẽ mất cảnh giác và tin tưởng đầu tư mà không kiểm tra thông tin.
Thứ năm, thiếu khung pháp lý rõ ràng. Hiện tại, Việt Nam chưa công nhận tiền ảo là phương tiện thanh toán hợp pháp, nhưng cũng chưa có một cơ chế kiểm soát chặt chẽ đối với các hoạt động liên quan đến tiền số. Điều này tạo ra một khoảng trống pháp lý mà các đối tượng lừa đảo lợi dụng để hoạt động. Khi bị lừa, nạn nhân khó có cơ sở pháp lý để đòi lại tiền, trong khi các cơ quan chức năng thường chỉ có thể vào cuộc sau khi vụ việc đã xảy ra trên diện rộng.
Phóng viên: Một trong những cơ sở để các đối tượng lợi dụng dụ dỗ các nhà đầu tư đó là, hiện nay đã có quốc gia đã công nhận một số loại Tiền Số… Theo Luật sư, dù như vậy thì những rủi ro khi người dân bỏ tiền đầu tư tiền ảo là như thế nào?
Luật sư NGUYỄN THANH HÀ:
Dù hiện nay một số quốc gia đã công nhận tiền số, nhưng điều đó không có nghĩa là việc đầu tư vào tiền ảo trở nên an toàn. Rủi ro pháp lý vẫn là một trong những yếu tố lớn nhất mà nhà đầu tư cần cân nhắc. Ở Việt Nam, tiền ảo không được xem là tài sản hợp pháp và cũng không được bảo vệ bởi hệ thống pháp luật. Điều này có nghĩa là nếu có tranh chấp xảy ra hoặc nhà đầu tư bị lừa đảo, họ sẽ rất khó có thể lấy lại số tiền đã đầu tư. Nhiều người đã mất hàng chục, thậm chí hàng trăm tỷ đồng mà không có cách nào đòi lại được.
Rủi ro thứ hai là biến động giá mạnh của tiền ảo. Không giống như tiền pháp định, tiền ảo có thể thay đổi giá trị nhanh chóng chỉ trong vài giờ, thậm chí vài phút. Nhiều nhà đầu tư đã chứng kiến tài sản của mình tăng vọt trong một thời gian ngắn, nhưng cũng có thể mất sạch khi thị trường sụt giảm. Những cú “bốc hơi” hàng tỷ USD từng xảy ra trên thị trường tiền điện tử, khiến không ít người phá sản chỉ sau một đêm.
Rủi ro thứ ba là nguy cơ lừa đảo cực kỳ cao trong lĩnh vực này. Nhiều dự án tiền ảo thực chất là các mô hình Ponzi, hoạt động theo hình thức lấy tiền của người sau trả cho người trước. Các dự án này thường tạo ra một hệ sinh thái giả, nơi nhà đầu tư có thể thấy số tiền của mình “sinh lời” trên hệ thống, nhưng thực chất chỉ là những con số ảo. Khi dòng tiền mới ngừng chảy vào, hệ thống sụp đổ và những người tham gia cuối cùng sẽ mất trắng.
Bên cạnh đó, tính thanh khoản thấp cũng là một rủi ro lớn khi đầu tư vào tiền ảo. Không phải tất cả các đồng tiền số đều được giao dịch trên các sàn lớn, và nhiều loại tiền ảo không có khả năng quy đổi ra tiền mặt hoặc tài sản thực. Điều này có nghĩa là ngay cả khi một nhà đầu tư muốn bán số tiền ảo của mình, họ có thể không tìm được người mua hoặc phải chấp nhận bán với giá rất thấp.
Rủi ro thứ năm là về vấn đề bảo mật và công nghệ. Các sàn giao dịch tiền ảo thường xuyên bị hacker tấn công, dẫn đến việc hàng trăm triệu, thậm chí hàng tỷ USD bị đánh cắp. Ngay cả những nhà đầu tư có kinh nghiệm cũng có thể bị mất tiền do các cuộc tấn công mạng hoặc lỗi kỹ thuật. Những vụ tấn công này thường rất khó truy vết và khắc phục, khiến nạn nhân gần như không thể lấy lại tài sản của mình.
Tóm lại, dù tiền số đã được công nhận ở một số quốc gia, nhưng với thực tế tại Việt Nam, việc đầu tư vào tiền ảo vẫn đầy rủi ro và tiềm ẩn nguy cơ mất trắng. Nhà đầu tư cần thận trọng, tìm hiểu kỹ trước khi quyết định rót tiền vào bất kỳ dự án nào, tránh bị cuốn theo những lời hứa hẹn lợi nhuận cao mà không có cơ sở thực tế.
Phóng viên: Còn tại Việt Nam thì pháp luật Việt Nam chưa công nhận các loại tiền ảo… Điều này sẽ khiến các nhà đầu tư tiền ảo đối diện với những hệ lụy ra sao, thưa Luật sư?
Luật sư NGUYỄN THANH HÀ:
Khi pháp luật Việt Nam chưa công nhận các loại tiền ảo, điều này tạo ra một số rủi ro và hệ lụy lớn đối với các nhà đầu tư. Trước hết, các nhà đầu tư sẽ đối mặt với rủi ro pháp lý. Khi tiền ảo chưa được công nhận là tài sản hợp pháp, nếu xảy ra tranh chấp hay gian lận trong giao dịch, các nhà đầu tư sẽ gặp khó khăn trong việc yêu cầu bảo vệ quyền lợi hoặc giải quyết tranh chấp theo đúng quy định của pháp luật.
Bên cạnh đó, rủi ro tài chính cũng rất đáng lo ngại. Nếu không có khung pháp lý rõ ràng, các nhà đầu tư sẽ gặp khó khăn khi chuyển đổi tiền ảo thành tiền tệ hợp pháp như VNĐ. Điều này làm giảm tính thanh khoản của các khoản đầu tư vào tiền ảo, và đồng nghĩa với việc các nhà đầu tư có thể gặp phải tình trạng "kẹt vốn" hoặc không thể rút tiền khi cần.
Một hệ lụy quan trọng khác là về thuế. Vì tiền ảo không được công nhận là tài sản hợp pháp, vấn đề kê khai thuế từ các khoản lợi nhuận đầu tư tiền ảo cũng trở nên phức tạp. Các nhà đầu tư có thể không rõ ràng về nghĩa vụ thuế của mình, dẫn đến rủi ro bị phạt nếu không tuân thủ đúng quy định.
Ngoài ra, việc thiếu minh bạch và quản lý trong thị trường tiền ảo tại Việt Nam cũng là một vấn đề lớn. Khi không có sự giám sát từ cơ quan chức năng, các nhà đầu tư có thể dễ dàng trở thành nạn nhân của các hoạt động lừa đảo hoặc gian lận trong các dự án, giao dịch tiền ảo.
Cuối cùng, việc khó khăn trong giao dịch quốc tế cũng là một yếu tố đáng lưu ý. Nếu tiền ảo không được công nhận, các nhà đầu tư Việt Nam sẽ gặp khó khăn khi tham gia vào các thị trường quốc tế, nơi tiền ảo thường được coi là một công cụ đầu tư hợp pháp.
Các nhà đầu tư cần phải rất cẩn trọng, đặc biệt là trong bối cảnh pháp lý còn nhiều bất ổn. Họ nên tìm hiểu kỹ về những rủi ro pháp lý, tài chính và thuế trước khi quyết định tham gia vào thị trường tiền ảo. Đồng thời, cần theo dõi sự thay đổi của các chính sách pháp luật để tránh gặp phải những bất lợi không đáng có.
Tiền ảo và Pháp luật
Phóng viên: Thưa Luật sư. Nhìn vào bức tranh tổng thể, Luật sư có đánh giá như thế nào về sự phát triển của tài sản ảo, tiền ảo trên Thế giới cũng như tại Việt Nam trong những năm gần đây?
Luật sư NGUYỄN THANH HÀ:
Trong những năm gần đây, sự phát triển của tài sản ảo và tiền ảo đã diễn ra mạnh mẽ trên toàn cầu cũng như tại Việt Nam. Nhiều quốc gia đã có những bước đi cụ thể trong việc xây dựng khung pháp lý. Tuy nhiên, mặc dù được cho là tiềm năng lớn nhưng vẫn còn nhiều thách thức do thiếu quy định pháp lý rõ ràng.
Thực tế thì mỗi quốc gia lại có một cách tiếp cận khác nhau. Ví dụ, Mỹ đang áp dụng một hệ thống quản lý khá phức tạp, với sự tham gia của nhiều cơ quan quản lý như SEC, CFTC hay FinCEN. Trong khi đó, Thụy Sĩ lại có một cách tiếp cận cởi mở hơn, họ trung lập về công nghệ và không phân biệt đối xử với tài sản ảo.
Còn về tốc độ phát triển, tính đến cuối tháng 8/2024, tổng giá trị vốn hóa thị trường tiền mã hóa toàn cầu đã đạt khoảng 2,21 nghìn tỷ USD, con số này cho thấy thị trường đang phát triển rất nhanh. Hơn nữa, nhiều quốc gia trong nhóm G20 - chiếm đến 57% GDP toàn cầu - đã công nhận và đánh thuế đối với giao dịch tài sản mã hóa, cho thấy xu hướng quản lý đang ngày càng rõ ràng hơn.
Ở Việt Nam, tài sản mã hóa cũng đã có sự hiện diện rất lớn. Theo một số báo cáo, dòng tài sản mã hóa chảy vào Việt Nam đã lên đến khoảng 120 tỷ USD, gấp 3-4 lần tổng vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) vào Việt Nam. Tuy nhiên, điều đáng nói là hiện tại, loại tài sản này vẫn chưa được pháp luật Việt Nam công nhận chính thức, khiến người sở hữu phải đối mặt với nhiều rủi ro.
Một điểm nữa là chúng ta vẫn chưa có khung pháp lý cụ thể để quản lý tài sản mã hóa. Điều này không chỉ gây khó khăn trong việc bảo vệ quyền lợi của nhà đầu tư, mà còn ảnh hưởng đến vị thế của Việt Nam trên thị trường tài chính quốc tế. Bằng chứng là FATF - Lực lượng đặc nhiệm tài chính toàn cầu - đã đưa Việt Nam vào "danh sách xám" vì chưa có cơ chế kiểm soát rủi ro về rửa tiền và tài trợ khủng bố trong lĩnh vực này.
Chính phủ đang rất quyết liệt trong việc nghiên cứu và xây dựng khung pháp lý cho tài sản mã hóa. Hiện tại, Bộ Tài chính đang phối hợp với các cơ quan liên quan để đưa ra các quy định nhằm cho phép tổ chức, cá nhân phát hành tài sản ảo một cách hợp pháp, qua đó huy động vốn và phát triển kinh tế.
Tuy nhiên, cần lưu ý rằng ở Việt Nam, "tiền điện tử" theo Nghị định 52/2024/NĐ-CP chỉ được coi là giá trị tiền Việt Nam đồng lưu trữ trên phương tiện điện tử, không phải là phương tiện thanh toán. Điều đó có nghĩa là, hiện tại, tiền mã hóa vẫn chưa được coi là hợp pháp để sử dụng trong giao dịch.
Phóng viên: Trước tình hình đó, việc nhanh chóng xây dựng khung pháp lý cho tài sản ảo, tiền ảo lúc này có ý nghĩa như thế nào? Việc này sẽ giúp giải quyết được những vấn đề gì đang tồn tại, thưa Luật sư
Luật sư NGUYỄN THANH HÀ:
Trước tình hình thị trường tài sản ảo và tiền ảo đang phát triển mạnh mẽ nhưng chưa có khung pháp lý hoàn chỉnh, việc nhanh chóng xây dựng hành lang pháp lý là vô cùng cần thiết và mang lại nhiều lợi ích quan trọng. Việc này không chỉ giúp quản lý rủi ro, bảo vệ nhà đầu tư mà còn tạo điều kiện để thúc đẩy đổi mới công nghệ trong lĩnh vực tài chính số.
Thứ nhất, bảo vệ quyền lợi của nhà đầu tư và người dùng. Hiện nay, do chưa có quy định cụ thể, nhiều giao dịch tiền ảo diễn ra trong môi trường không kiểm soát, khiến nhà đầu tư đối mặt với rủi ro cao như gian lận, lừa đảo hay mất tài sản mà không có cơ chế pháp lý bảo vệ. Một khung pháp lý rõ ràng sẽ giúp đảm bảo minh bạch trong giao dịch, quy định trách nhiệm của các bên liên quan, từ đó bảo vệ tốt hơn quyền lợi của nhà đầu tư và người dùng.
Thứ hai, kiểm soát rủi ro về tài chính và an ninh kinh tế. Việc thiếu hành lang pháp lý khiến tiền ảo có thể bị lợi dụng cho các hoạt động phi pháp như rửa tiền, tài trợ khủng bố hoặc trốn thuế. Nếu có quy định chặt chẽ về định danh chủ sở hữu, cơ chế giám sát giao dịch và yêu cầu tuân thủ các tiêu chuẩn phòng chống rửa tiền (AML), Việt Nam sẽ hạn chế được các nguy cơ này, đảm bảo an toàn cho hệ thống tài chính quốc gia.
Thứ ba, tạo môi trường pháp lý thuận lợi để thu hút đầu tư và phát triển công nghệ. Nhiều doanh nghiệp blockchain và fintech có tiềm năng lớn nhưng gặp khó khăn khi hoạt động tại Việt Nam do chưa có quy định rõ ràng. Điều này khiến họ phải tìm cách đăng ký hoạt động tại các quốc gia khác có chính sách thân thiện hơn, làm mất đi cơ hội phát triển của ngành công nghệ tài chính trong nước. Nếu Việt Nam nhanh chóng xây dựng một khung pháp lý hợp lý, chúng ta có thể thu hút các doanh nghiệp uy tín, tạo điều kiện cho đổi mới sáng tạo và góp phần thúc đẩy nền kinh tế số.
Tóm lại, việc ban hành khung pháp lý cho tài sản ảo, tiền ảo không chỉ là vấn đề quản lý rủi ro mà còn là chìa khóa để bảo vệ nhà đầu tư, đảm bảo an ninh tài chính và tạo động lực phát triển kinh tế số. Đây là thời điểm phù hợp để Việt Nam đưa ra các quy định phù hợp, giúp thị trường vận hành minh bạch và bền vững hơn.
Phóng viên: Thưa Luật sư, những thách thức nào mà cơ quan quản lý nhà nước đang đối mặt trong việc quản lý tiền ảo hiện nay là gì?
Luật sư NGUYỄN THANH HÀ:
Đây là một câu hỏi rất thực tế, vì quản lý tiền ảo hiện nay thực sự là một bài toán khó không chỉ với Việt Nam mà còn với nhiều quốc gia trên thế giới.
Thứ nhất, vấn đề pháp lý. Ở Việt Nam, chúng ta chưa có một khung pháp lý hoàn chỉnh cho tiền ảo. Hiện nay, tiền ảo không được công nhận là phương tiện thanh toán hợp pháp, nhưng lại chưa có quy định cụ thể về việc quản lý, giám sát hay đánh thuế đối với loại tài sản này. Chính phủ cũng đang trong quá trình xây dựng khung pháp lý, nhưng để hoàn thiện cần rất nhiều thời gian và sự phối hợp giữa các bộ, ngành.
Thứ hai, rủi ro tài chính và gian lận. Chúng ta đã thấy rất nhiều vụ lừa đảo liên quan đến tiền ảo, từ mô hình Ponzi cho đến các vụ "rút thảm" (rug pull), nơi các nhà đầu tư mất trắng tiền của mình. Ngoài ra, tiền ảo còn có thể bị lợi dụng để rửa tiền hoặc tài trợ cho các hoạt động bất hợp pháp. Việc kiểm soát dòng tiền trên các nền tảng phi tập trung (DeFi) là một thách thức rất lớn, vì ở đó không có trung gian truyền thống để cơ quan quản lý giám sát.
Thứ ba, sự biến động của thị trường và bảo vệ nhà đầu tư. Như chúng ta đã thấy, giá trị tiền ảo có thể lên xuống cực kỳ mạnh chỉ trong một thời gian ngắn. Điều này khiến nhà đầu tư dễ gặp rủi ro lớn, đặc biệt là những người chưa có nhiều kinh nghiệm. Câu hỏi đặt ra là: Cơ quan quản lý nên can thiệp đến mức nào để bảo vệ nhà đầu tư mà không làm cản trở sự phát triển của thị trường?
Thứ tư, vấn đề thuế và kiểm soát dòng vốn. Một thách thức khác là làm sao để đánh thuế các giao dịch tiền ảo một cách hợp lý. Vì tiền ảo có tính ẩn danh cao, lại dễ dàng giao dịch xuyên biên giới, nên nếu không có cơ chế kiểm soát tốt, nhà nước sẽ khó thu thuế và có nguy cơ thất thoát nguồn thu lớn.
Thứ năm, cạnh tranh với tiền pháp định. Nếu tiền ảo phát triển quá mạnh, nó có thể ảnh hưởng đến chính sách tiền tệ của Ngân hàng Nhà nước. Chính vì vậy, một số quốc gia đang nghiên cứu phát hành tiền kỹ thuật số của ngân hàng trung ương (CBDC) để đảm bảo sự ổn định của hệ thống tài chính.
Cuối cùng, là vấn đề hợp tác quốc tế và theo kịp công nghệ. Tiền ảo mang tính toàn cầu, nhưng mỗi nước lại có quy định khác nhau, nên việc phối hợp quản lý là rất khó. Hơn nữa, công nghệ blockchain phát triển rất nhanh, với nhiều mô hình mới như DeFi, NFT, stablecoin… Để quản lý hiệu quả, cơ quan chức năng cần không ngừng cập nhật và nâng cao năng lực giám sát.
Phóng viên: Một vài quốc gia trên Thế giới đã xây dựng khung pháp lý cho tài sản ảo, tiền ảo. Vậy thì đối với Việt Nam, chúng ta liệu có thể học hỏi những kinh nghiệm này hay không?
Luật sư NGUYỄN THANH HÀ:
Việt Nam hoàn toàn có thể học hỏi kinh nghiệm quốc tế, nhưng điều quan trọng là phải chọn lọc và điều chỉnh cho phù hợp với bối cảnh pháp lý, kinh tế, và văn hóa của Việt Nam.
Hãy nhìn vào Liên minh châu Âu (EU) với dự thảo MiCA (Markets in Crypto-Assets) – một khung pháp lý toàn diện phân loại rõ ràng các loại tài sản ảo, yêu cầu minh bạch từ các sàn giao dịch, và kiểm soát rủi ro môi trường. Hay Nhật Bản, nơi xem tiền ảo như một loại tài sản tài chính, yêu cầu sàn phải đăng ký giấy phép và tuân thủ nghiêm ngặt về AML (chống rửa tiền). Trong khi đó, Singapore lại tiếp cận theo hướng cân bằng: khuyến khích đổi mới nhưng siết chặt quảng cáo tiền ảo đến công chúng để giảm rủi ro đầu tư "bầy đàn". Thậm chí, El Salvador – quốc gia đầu tiên công nhận Bitcoin là tiền tệ hợp pháp – cũng cho ta bài học về cân bằng giữa cơ hội và rủi ro khi áp dụng công nghệ mới.
Với Việt Nam, thứ nhất, cần định nghĩa rõ ràng tiền ảo/tài sản ảo trong luật. Nếu không phân loại được nó là tiền tệ, hàng hóa, hay chứng khoán, mọi quy định sau này sẽ thiếu cơ sở. EU đã làm rất tốt điều này trong MiCA – Việt Nam có thể nghiên cứu để tránh “vết xe đổ” tranh cãi pháp lý.
Thứ hai, xây dựng cơ chế giám sát linh hoạt. Ví dụ, Singapore áp dụng cơ chế sandbox cho phép doanh nghiệp thử nghiệm công nghệ dưới sự giám sát của cơ quan quản lý. Cách này vừa khuyến khích sáng tạo, vừa hạn chế rủi ro hệ thống.
Thứ ba, hợp tác quốc tế để quản lý xuyên biên giới. Bài học từ Nhật Bản sau vụ hack sàn Coincheck (2018) cho thấy tầm quan trọng của việc chia sẻ thông tin và phối hợp điều tra giữa các quốc gia.
Tuy nhiên, Việt Nam không thể sao chép y nguyên vì đặc thù riêng. Ví dụ, thị trường tài chính của ta chưa đủ "trưởng thành" như EU hay Singapore, nên cần quy định chặt hơn về bảo vệ nhà đầu tư nhỏ lẻ. Bên cạnh đó, văn hóa "đầu tư nóng" của người dân cũng đòi hỏi các biện pháp giáo dục, cảnh báo rủi ro mạnh mẽ hơn.
Thiết nghĩ, trước tiên cần xem xét triển khai:
- Thành lập nhóm công tác liên ngành (Ngân hàng Nhà nước, Bộ Tư pháp, Bộ Công an, Bộ TT&TT) để xây dựng luật chuyên biệt về tài sản ảo.
- Hợp tác với các chuyên gia blockchain quốc tế và doanh nghiệp Fintech trong nước để hiểu xu hướng và đề xuất chính sách thực tiễn.
- Thí điểm quản lý một số mô hình cụ thể (ví dụ: ví điện tử tích hợp tiền ảo) trước khi áp dụng đại trà.
Tóm lại, học hỏi là cần thiết, nhưng phải có lộ trình phù hợp và sự đồng thuận từ nhiều phía. Nếu làm được điều này, Việt Nam hoàn toàn có thể tạo ra khung pháp lý vừa bảo vệ được người dân, vừa không đánh mất cơ hội từ cuộc cách mạng công nghệ tài chính.
Phóng viên: Luật sư có đề xuất gì về việc hoàn thiện khung pháp lý để quản lý tiền ảo một cách hiệu quả hơn?
Luật sư NGUYỄN THANH HÀ:
Nếu không có khung pháp lý rõ ràng, chúng ta có thể gặp nhiều rủi ro, từ gian lận tài chính đến thất thoát nguồn thu thuế, thậm chí ảnh hưởng đến ổn định kinh tế. Để quản lý tiền ảo hiệu quả, chúng ta cần thực hiện một số giải pháp sau:
Thứ nhất, cần xác định rõ tiền ảo là gì trong hệ thống pháp luật Việt Nam Hiện nay, tiền ảo chưa được công nhận là tài sản hay phương tiện thanh toán hợp pháp, nhưng thực tế nó vẫn đang được giao dịch rộng rãi. Do đó, chúng ta cần có định nghĩa chính thức về tiền ảo, tài sản số, và quy định rõ ràng về quyền sở hữu, giao dịch và nghĩa vụ thuế đối với các tài sản này.
Thứ hai, xây dựng cơ chế quản lý phù hợp, có thể áp dụng mô hình thử nghiệm (sandbox)
Thay vì cấm hoặc thả nổi, chúng ta có thể thử nghiệm một cơ chế giám sát có kiểm soát trong một phạm vi nhất định, như Trung tâm tài chính khu vực và quốc tế mà Bộ Kế hoạch và Đầu tư đang đề xuất. Điều này sẽ giúp nhà nước có cơ hội đánh giá rủi ro và điều chỉnh chính sách kịp thời.
Thứ ba, tăng cường giám sát các sàn giao dịch tiền ảo. Một trong những vấn đề lớn hiện nay là nhiều sàn hoạt động nhưng không có cơ chế quản lý chặt chẽ, dễ dẫn đến gian lận hoặc thất thoát tài sản của nhà đầu tư. Do đó, Việt Nam cần cấp phép cho các sàn giao dịch đáp ứng tiêu chuẩn, yêu cầu họ tuân thủ các quy định về chống rửa tiền (AML) và chống tài trợ khủng bố (CFT).
Thứ tư, xây dựng cơ chế đánh thuế đối với tiền ảo. Nhiều quốc gia đã áp dụng thuế đối với giao dịch tiền ảo, chẳng hạn như thuế thu nhập từ lợi nhuận giao dịch hoặc thuế giá trị gia tăng đối với một số loại tài sản số. Nếu chúng ta không sớm có quy định về thuế, ngân sách nhà nước có thể mất đi một nguồn thu đáng kể.
Thứ năm, hợp tác quốc tế để quản lý dòng tiền xuyên biên giới. Tiền ảo có tính toàn cầu, nên nếu Việt Nam muốn kiểm soát hiệu quả, cần phối hợp với các tổ chức quốc tế, học hỏi kinh nghiệm từ các quốc gia đi trước, và tham gia vào các cơ chế chia sẻ dữ liệu để chống rửa tiền và trốn thuế.
Cuối cùng, nâng cao nhận thức và đào tạo nhân lực trong lĩnh vực này. Công nghệ blockchain và tiền ảo phát triển rất nhanh, nếu cơ quan quản lý không theo kịp, chúng ta có thể đưa ra những quy định lỗi thời hoặc không khả thi. Vì vậy, cần có chương trình đào tạo chuyên sâu cho các cán bộ quản lý, đồng thời tăng cường truyền thông để người dân hiểu rõ hơn về lợi ích và rủi ro của tiền ảo.
Phóng viên: Hiện nay do tiền ảo, tài sản ảo đang nằm ở “khoảng trống pháp lý”, vậy theo luật sư, cơ quan quản lý nhà nước cần có những biện pháp gì để bảo vệ quyền lợi của nhà đầu tư và ngăn chặn các hành vi vi phạm pháp luật liên quan đến tiền ảo?
Luật sư NGUYỄN THANH HÀ:
Hiện nay tài sản tiền ảo cũng như việc giao dịch tài sản này đang không có một quy định pháp lý nào điều chỉnh, do đó, các cơ quan quản lý nhà nước cần có những biện pháp để bảo vệ quyền lợi của nhà đầu tư và ngăn chặn các hành vi vi phạm pháp luật liên quan đến tiền ảo như sau:
Thứ nhất, nhà nước có thể sử dụng Bộ luật Dân sự (BLDS) để đưa ra định nghĩa, điều chỉnh những vấn đề liên quan đến tài sản ảo. Tài sản ảo có thể được coi là một loại tài sản đặc biệt “phi truyền thống”. Có rất nhiều loại tài sản ảo nhưng học tập kinh nghiệm của các nước công nhận, Nhà nước ta chỉ nên tập trung vào tài sản tiền điện tử. Lí do là vì các loại tài sản ảo khác như hàng hóa ảo trong game trực tuyến,... có mức sử dụng rất ít, không ảnh hưởng đến kinh tế xã hội nhiều và không có các rủi ro đáng kể. Ngoài ra Nhà nước cũng nên phân loại các loại tài sản ảo như các quy định của Mỹ và Nhật Bản nhằm mục đích có những chính sách phù hợp, cũng như để khai thác được công dụng khác nhau của các loại tài sản ảo.
Thứ hai, ngoài BLDS thì Nhà nước cũng cần đưa ra những quy định cụ thể về tiền ảo trong quy định pháp luật về tín dụng - ngân hàng. Giống như các quốc gia khác, Nhà nước ta trong hiện tại và tương lai chưa công nhận tiền ảo, tiền điện tử là một loại tiền tệ. Nhưng pháp luật tín dụng - ngân hàng có thể coi tiền ảo, tiền điện tử là một phương thức thanh toán thay thế trong một số trường hợp cụ thể, chẳng hạn như Nhật Bản quy định các loại tài sản mã hóa loại I có thể được thực hiện chức năng thanh toán hay Nga cho phép các giao dịch tiền điện tử nhưng cấm chúng làm phương tiện thanh toán và dịch vụ.
Thứ ba, nhà nước ta cũng phải đưa ra những quy định để phòng chống rủi ro trong giao dịch tiền điện tử. Các quy định về giao dịch tiền ảo, tiền điện tử phải tuân thủ quy định về phòng chống rửa tiền, tài trợ khủng bố của FATF. Qua việc tìm hiểu việc xây dựng khung pháp lý cho tài sản ở các quốc gia trên thế giới, ta có thể thấy rằng các nước đều đưa ra rất nhiều chính sách liên quan đến vấn đề này, vậy nên Nhà nước cũng phải đặc biệt lưu ý. Trước hết, Nhà nước ta phải đưa ra những chính sách về phạt hành chính, chịu trách nhiệm hình sự. Luật Phòng chống rửa tiền phải có những quy định chặt chẽ về các biện pháp ngăn chặn, xử lý với những cá nhân, tổ chức có hành vi rửa tiền. Bộ luật Hình sự quy định những hình phạt cho các tội phạm liên quan đến tiền ảo như rửa tiền, tài trợ khủng bố,... Ngoài ra, cũng có những biện pháp xử lý với những hành vi giao dịch tiền ảo, tiền điện tử trái với quy định (Canada, Nhật). Ngân hàng nhà nước phải giám sát chặt chẽ các giao dịch liên quan đến tiền điện tử.
Thứ tư, nhà nước cần đưa ra quy định về thuế. Nhà nước cần đánh thuế đối với các giao dịch tài sản ảo, tiền ảo. Cụ thể, thu nhập có được từ các hoạt động liên quan đến tài sản ảo phải chịu thuế TNDN hoặc thuế TNCN tùy thuộc vào việc người nộp thuế là công ty hay cá nhân như ở Nhật. Ngoài ra, việc xử lý thuế cũng cần được thường xuyên hướng dẫn thông qua ban hành các văn bản dưới luật như thông tư, nghị định. Nhà nước ta cũng cần đánh thuế cụ thể cho tiền ảo riêng, tài sản ảo riêng như ở Mỹ.
Thứ năm, nhà nước cần đưa ra quy định về bảo vệ người tiêu dùng. Học tập kinh nghiệm ở Nhật Bản, ta có thể thiết lập hệ thống bảo mật thông tin hay quản lý riêng tiền hoặc tiền ảo của khách hàng với tiền của doanh nghiệp; hay như ở Canada, các doanh nghiệp cần công khai, minh bạch, trung thực trong các thông tin cung cấp cho khách hàng, các nhà cung cấp cũng phải áp dụng quy trình Nhận biết khách hàng (KYC) cho mục đích chống rửa tiền và tài trợ khủng bố. Việc có quy định cụ thể để bảo vệ người tiêu dùng sẽ giúp giải quyết hạn chế “chảy máu chất xám” khi nhiều doanh nghiệp có xu hướng đầu tư tài sản ảo ở nước ngoài vì Việt Nam chưa có quy định. Việc quy định bảo vệ người tiêu dùng trong pháp luật điều chỉnh tài sản ảo tại Việt Nam sẽ khuyến khích cá nhân, doanh nghiệp tham gia giao dịch tài sản ảo trong nước nhằm thúc đẩy nền kinh tế của đất nước.
Thứ sáu, quy định về điều kiện đăng ký hoạt động liên quan đến tài sản ảo cần phải được đưa ra đối với các doanh nghiệp, cá nhân có nhu cầu. Các tổ chức hay cá nhân thực hiện các dịch vụ liên quan đến tài sản ảo phải đáp ứng các điều kiện do pháp luật đưa ra mới được cấp phép hoạt động; nếu không tuân thủ các quy định về điều kiện cấp phép có thể bị xử phạt hành chính hoặc xử lý hình sự. Học tập các quy định của Canada đã chỉ ra rất rõ các điều kiện cấp phép hoạt động, cụ thể các công ty phải đăng ký kinh doanh và đủ điều kiện mới đc phép phát hành đồng tiền riêng hay lập sàn giao dịch, hơn nữa cần phải trải qua giai đoạn thử nghiệm và sau khi cơ quan chức năng đánh giá, xem xét là đạt yêu cầu mới có thể đi vào hoạt động thực tế, các ICO chưa đăng ký phải được coi là bất hợp pháp và những người vi phạm phải chịu phạt hành chính hoặc phạt hình sự.
Hình minh hoạ
Phóng viên: Luật sư có khuyến nghị gì cho người dân khi tham gia vào thị trường tiền ảo?
Luật sư NGUYỄN THANH HÀ:
Thị trường tiền điện tử mang lại nhiều cơ hội sinh lời khổng lồ nhưng bên cạnh đó cũng tiềm ẩn rất nhiều rủi ro, đòi hỏi người tham gia phải có kiến thức, tỉnh táo và chịu trách nhiệm hoàn toàn về quyết định của mình.
Vì thế, để hạn chế được các rủi ro, tôi xin đưa ra các khuyến nghị cho người dân khi tham gia vào thị trường tiền ảo như sau:
Thứ nhất, người tham gia vào thị trường tiền ảo luôn phải cập nhật kiến thức: Theo dõi tin tức thị trường, đọc sách, tham gia các khóa học và lắng nghe chuyên gia để có quyết định đầu tư đúng đắn. Tuyệt đối không chạy theo xu hướng, các lời mời gọi đầu tư với lãi suất cao bất thường mà không có hiểu biết vững chắc.
Thứ hai, chọn sàn giao dịch và ví lưu trữ uy tín: Ưu tiên sử dụng các sàn giao dịch có tính bảo mật cao, được cấp phép hoặc có danh tiếng trên thị trường. Hạn chế để tiền trên sàn giao dịch quá lâu, bởi vì ngay cả các sàn giao dịch lớn cũng có thể bị hack, phá sản hoặc bị chủ sàn chiếm đoạt tài sản, như vụ FTX sụp đổ năm 2022.
Thứ ba, không sử dụng đồng tiền điện tử làm phương tiện thanh toán. Hiện nay nước ta chưa công nhận sử dụng tiền điện tử làm phương tiện thanh toán. Theo Điều 26 Nghị định 88/2019/NĐ-CP, việc sử dụng tiền ảo làm phương tiện thanh toán có thể bị phạt hành chính từ 50 - 100 triệu đồng. Nếu gây hậu quả nghiêm trọng, người vi phạm có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự theo Điều 206 BLHS 2015. Ngoài ra khi xảy ra tranh chấp hoặc bị lừa đảo trên các sàn quốc tế, người dùng rất khó có cơ sở pháp lý để khiếu nại hoặc kiện tụng do tiền điện tử chưa được công nhận tại Việt Nam.
Thứ tư, Không nên đầu tư toàn bộ tài sản vào tiền điện tử mà cần có chiến lược phân bổ vốn hợp lý. Tiền điện tử có tính đầu cơ cao, giá trị có thể biến động mạnh trong thời gian ngắn, gây rủi ro lớn cho nhà đầu tư.
